Toen ik zei dat ik ging deelnemen aan de herdenking van 100 jaar Armeense genocide kreeg ik ook enkele boze mails. Daarin werd onder meer verwezen naar de gruwelijke feiten die zich in Congo onder het Belgisch bewind hebben afgespeeld. De toon was dan ook “de Belgen zijn altijd snel om anderen met de vinger te wijzen, maar hebben ze zich al verontschuldigd over wat ze zelf op hun geweten hebben?”. Ik heb toch deelgenomen aan de herdenkingsplechtigheden maar tegelijk vond ik wel dat de briefschrijvers een punt hadden: waarom gaan de Belgen zelf zo moeilijk om met dat koloniale verleden? Ik ging erover praten met dr. Bambi Ceuppens van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.
Bruno De Lille: Is het inderdaad zo dat België wereldwijd graag als een ethisch voorbeeld gezien wordt maar blind is voor zijn eigen fouten in Congo?
Dr. Bambi Ceuppens: België heeft zich inderdaad nog altijd niet officieel verontschuldigd. Volgens mij is dat wel nodig want het is pas als een fout erkend wordt dat je een begin kunt maken met het herstel. Als je op een respectvolle en vreedzame manier wil samenleven, dan moet je ook durven erkennen dat er in het verleden grote fouten zijn gemaakt en dan moet je die ook krachtig durven veroordelen.
Alleen stopt het daar natuurlijk niet. Je moet er daarna ook alles aan doen om ervoor te zorgen dat die fout zich nooit meer kan herhalen. Veel mensen met Congolese roots begrijpen dan ook niet dat België blind lijkt te zijn voor de mistoestanden die er vandaag gebeuren in Congo: het ontbreken van een Belgische reactie over de oorlog in het Oosten, over de verkrachtingen, de slachtingen, … De Congolezen worden er wanhopig van. Ze zeggen dat ze al twee genocides hebben meegemaakt maar dat in beide gevallen de wereld de ogen sluit.
B.D.L.: Veel Belgen maken het onderscheid tussen de periode onder Leopold II en die erna. Het zou beter geworden zijn toen België zelf het land overnam. Maar klopt dat wel?
Dr. B.C.: Het is toch iets genuanceerder dan dat. Vergeet niet dat België ook mee verantwoordelijk is voor wat er onder Leopold II gebeurde. Ons land heeft de koning de toestemming gegeven, heeft mee het administratief en militair kader voorzien en vooral, heeft er financieel mee van geprofiteerd.
En op het moment dat Congo uiteindelijk een kolonie wordt van België en de Congolezen dus eigenlijk Belgen werden, bleef men de Congolese Belgen als minderwaardig behandelen. De Belgische grondwet zegt dan wel dat alle Belgen gelijk zijn maar in Congo was er geen vrijheid van meningsuiting, geen persvrijheid, geen democratie en werden mensen opgedeeld volgens hun “ras”.
Er werden wellicht geen handen meer afgehakt zoals onder Leopold II maar de dwangteelten bleven bestaan, mannen werden naar werkkampen gestuurd terwijl hun vrouwen en kinderen moesten achterblijven, … In de jaren ’30 voorziet een aantal bedrijven huisvesting en stuurt men kinderen naar school. Maar vrouwen moesten wel toestemming vragen aan het bedrijf om familie te mogen bezoeken en het onderwijs was vooral afgestemd op de creatie van goede arbeiders.
Misschien was de toestand inderdaad iets beter dan onder Leopold II maar het lijkt me nog altijd niets om mee uit te pakken.
B.D.L.: Hoe komt het dan dat zoveel oudere Congolezen heimwee lijken te hebben naar de koloniale periode? Ik kan dat moeilijk begrijpen maar toen ik in Kinshasa was, werd me toch verschillende keren gezegd dat het vroeger met de Belgen, beter was.
Dr. B.C.: Je moet zo’n uitspraken eerder interpreteren als een kritiek op het heden en niet als een appreciatie van het verleden. De heimwee naar de koloniale tijd bij een aantal oudere mensen is vooral een heimwee naar een stabiliteit die er vandaag niet is. Bovendien proberen ze de Belgen zo ook op hun verantwoordelijkheid te wijzen. Want het is inderdaad zo dat de meerderheid van de Congolezen vindt dat België nog een rol te spelen heeft in Afrika.
Er is veel bitterheid over het niet erkennen van het koloniale verleden maar tegelijk is er ook een sterke verbondenheid. De mythe van “we waren altijd al een groot en sterk rijk” bestaat bijvoorbeeld niet in Congo, men beseft dat het land is ontstaan met Leopold. Hoe groot de afkeer van Leopold II ook is, toch zien ze hem ook als diegene die de Congolese staat vorm heeft gegeven en zijn ze daar erkentelijk voor. Die band met België is er dus wel degelijk.
B.D.L.: Er zijn enorm veel doden gevallen in Congo, dat wordt ook internationaal erkend, maar toch spreekt men niet van een genocide. Hoe komt dat?
Dr. B.C.: Als je er de definitie op naleest die de VN gebruikt om een genocide te erkennen, dan zie je dat we daar in Congo niet volledig aan beantwoorden. Daarbij mag je niet vergeten dat het concept “genocide” er pas gekomen is na WOII en dat de definitie gebaseerd is op wat er met de Joden is gebeurd onder de Duitsers. In Congo was er inderdaad geen opdracht om een volk uit te moorden maar het leven van de Congolezen was in de ogen van de Belgen zo weinig waard dat het niet uitmaakte of je er één of enkele doodde. Het resultaat was wel hetzelfde: er zijn miljoenen mensen gestorven.
B.D.L.: Het is dus eerder te vergelijken met wat er oorspronkelijke bewoners van Zuid-Amerika en Australië gebeurde?
Dr. B.C.: Inderdaad. Men beschouwde de Congolezen niet als mensen. En de Belgen hier keken weg. Soms vraag ik me af wat erger is: iemand vermoorden met voorbedachten rade of compleet onverschillig blijven terwijl je wel weet dat er gemoord wordt?
Congolezen die hun geschiedenis bestuderen, zien een grote continuïteit. Van de slavenhandel tot de kolonisatie over de dictatuur van Mobutu tot de situatie vandaag … Het is een geschiedenis die gekenmerkt wordt door slavernij, autoritaire leiders, een gebrek aan democratie. En altijd weer zijn de gewone mensen de slachtoffers.
B.D.L.: Ik begrijp absoluut dat zij daar erkenning voor willen. Misschien kan dat mee het moment zijn waarop een omslag kan gemaakt worden. Maar hoe moet België zich verontschuldigen? Een verklaring van de regering lijkt me noodzakelijk maar moet je dan ook verder gaan en bijvoorbeeld alle koloniale monumenten verwijderen?
Dr. B.C.: Nee dat zou ik niet doen. Als je de bestaande monumenten weghaalt, dan wis je meteen ook dat verleden uit. Maar door het verleden onzichtbaar te maken, veeg je ook de fouten van dat verleden onder de mat. Als je alles dat naar racisme verwijst, zou wegstoppen dan kan je ook niet meer aantonen dat racisme diepgeworteld is in onze maatschappij. Je toont beter dat je je distantieert van die beelden, gedenktekens en straatnamen. Zet er een bord bij waarop je de context uitlegt en ook afstand neemt van je daden uit het verleden. Er is een belangrijk principe in de rechtspraak dat zegt dat recht niet enkel moet gebeuren maar dat het ook getoond moet worden dat men recht doet.
Beelden die sowieso al zijn weggehaald, blijven beter weg natuurlijk. In die zin was ik niet gelukkig met het terugplaatsen van het monument van Pater De Deken in Wilrijk, zelfs al heeft men er een bord met uitleg bij gezet. Het terugzetten van dat monument was ongepast en overbodig. Het ironische aan de zaak is natuurlijk wel dat het intussen nog steeds het enige beeld is waar men een bord bij gezet heeft waarop men afstand neemt van de misdaden van het koloniale regime.
Maar wellicht moeten we verder denken. Waarom hebben we in België geen straatnamen die verwijzen naar de Congolese vrijheidsstrijders? In Nederland en Duitsland zijn er straten en pleinen naar Lumumba genoemd. Bij ons, geen enkele. Congo is intussen al meer dan 50 jaar onafhankelijk. Het wordt inderdaad tijd dat België zijn koloniale verleden eens echt onder ogen gaat zien.