door Fernand Van Damme © De Morgen
‘Acht van de elf films gaan over mannen. Heerlijk toch die diversiteit.’ Vanavond start in Gent holebifilmfestival Pinx, en er is deining ontstaan over het gebrek aan films met lesbische en biseksuele vrouwen in de programmatie. Maar hun strijd gaat voorbij het grote scherm.
“Ik ben blij dat er filmfestivals als deze bestaan, maar ik ben het beu. Wij zijn een volwaardige gemeenschap in de holebiwereld. Dat lijkt niet iedereen altijd door te hebben precies.” Getekend: een lesbische dertiger op de Facebook-pagina van Pinx, het Gentse holebifilmfestival dat intussen aan zijn zesde editie toe is.
Lazy Eye, Die Mitte der Welt, Paths… Uitstekende films troef op Pinx, maar vooral homo’s worden op hun wenken bediend. Lesbische verhaallijnen vallen er amper te bespeuren.
“Het zoeken naar films waarin vrouwen centraal staan of regisseur van zijn, verliep erg moeizaam”, schrijft de Pinx-organisatie in een reactie op de Facebook-klacht. “Antwoorden van distributeurs bleven uit, veel van de kanshebbende titels werden reeds getoond op Film Fest Gent en weer andere films waren minder geschikt wegens amper een lgbt-thema.”
Maakt Pinx zich er te gemakkelijk van af? Of is er echt meer aan de hand, is dit een structureel probleem? Het lijkt wel alsof er amper ‘out and proud’ lesbische en biseksuele vrouwen zijn die de popcultuur en het maatschappelijke debat begeesteren, zowel in eigen land als internationaal.
“Yep, I’m gay.” Het is intussen meer dan twintig jaar geleden dat de Amerikaanse stand-upcomédienne Ellen DeGeneres uit de kast kwam op de cover van TIME Magazine. In 1997 was dat niet minder dan revolutionair. Er volgde een storm van haatmail, doodsbedreigingen en haar show werd zelfs stopgezet, maar ‘Ellen’ werd wel op het schild gehesen als heldin van de holebibeweging.
De Yasmine-jaren
In eigen land was er in de jaren 90 dan weer het moment waarop zangeres Yasmine en VRT-omroepster Alexandra Potvin zich als één van de eersten outten als lesbisch koppel.
Nu, twintig jaar later, hebben lesbische vrouwen in België bijna alles binnengerijfd wat er juridisch te rapen valt: ze kunnen huwen, adopteren en het meemoederschap is wettelijk vastgelegd. Misschien voelen ze door die overwinningen niet langer de nood om naar buiten te treden, want feit is dat vrouwelijke boegbeelden die van vrouwen houden anno 2018 wel heel dun gezaaid zijn: schrijver Saskia de Coster, MNM-presentator Karolien Debecker en dokter Petra De Sutter.
Niet bijster meer dan in de Yasmine-jaren, zo lijkt het. Ook aan mannelijke kant ontbolsteren maar weinigen zich tot lgbt-rolmodel, maar ze zijn wel meer zichtbaar: radiopresentatoren Tom De Cock en Sam De Bruyn, ‘slimste mensen’ Gilles Van Bouwel en Xavier Taveirne, politici als Elio Di Rupo, Bruno De Lille en Piet De Bruyn, en natuurlijk popfenomeen Max ‘Oscar And The Wolf’ Colombie. Waarom is die groep proportioneel veel groter dan die van de vrouwen?
Op televisie zien we hetzelfde verhaal. In Thuis kwam er wel een verhaallijn over een lesbisch personage, en in Familie over een delinquente lesbienne, maar dat is het zo wat. “Homoseksuele mannen zijn duidelijk de dominantste subgroep in zowel de media als het publieke debat”, zegt onderzoeker Florian Vanlee (UGent). “Ook in Vlaamse televisiefictie zien we bijna dubbel zoveel mannelijke homoseksuele personages in vergelijking met vrouwelijke lesbische personages, en de situatie in de Verenigde Staten verschilt daar niet zoveel van.”
Er is nu een nieuwe generatie sterren als Kristen Stewart en Kate McKinnon, bekend van haar Hillary Clinton-persiflage in de Amerikaanse satireshow Saturday Night Live, die hun voorliefde voor vrouwen niet onder stoelen of banken steken. Er waren en zijn uitstekende reeksen als The L Word, Orange Is The New Black en Transparent. En met films als The Danish Girl en Carol heeft Hollywood kaskrakers afgeleverd.
Maar ook daar wordt de lgbt-popcultuur door mannen gedomineerd. Alleen al het voorbije jaar kregen homo’s met de films Call Me By Your Name, 120 battements par minuteen God’s Own Country absolute parels voorgeschoteld, en het jaar daarvoor was er natuurlijk de Oscars-sensatie Moonlight.
Ongeacht de seksualiteit van hun personages, komen mannen tout court meer voor in films en televisieseries, verduidelijkt Vanlee. “Dit blijvende genderonevenwicht draagt zonder twijfel bij aan de onderrepresentatie van vrouwelijke holebipersonages. Als films met een ‘sterke vrouwelijke hoofdrol’ nog steeds zo benoemd moeten worden omdat ze zo zeldzaam zijn, hoeft het niet te verrassen dat films met een sterke lesbische hoofdrol nog minder voorkomen.”
Gender speelt dus een minstens even belangrijke rol als seksualiteit, en daarom vallen vrouwelijke holebipersonages dubbel uit de boot: omdat ze niet heteroseksueel zijn, maar ook – en misschien vooral – omdat ze vrouw zijn.
Dubbele strijd
De centrale positie van de man komt niet uit de lucht vallen. “Die centraliteit is in de loop van de geschiedenis gegroeid en herbevestigd”, zegt schrijfster en historica Heleen Debruyne. “Dat denken zit niet enkel in de popcultuur, het zit overal. Niet het minst in de homobeweging zelf. Lesbiennes klaagden daar vaak over; dat die homomannen hen even neerbuigend benaderden als hetero’s.” Gedurende de eerste decennia van de homobeweging speelden vrouwen geen bepalende rol, zo schrijven de auteurs vanVerzwegen verlangen. Een geschiedenis van homoseksualiteit in België. Dat was in de rest van de samenleving ook het geval en de homobeweging onderscheidde zich daarin niet. Hoewel lesbiennes deel uitmaakten van de beweging, waren ze met minder en traden ze zelden op de voorgrond.
“Tijdens de jaren 70 zagen de eerste autonome lesbiennegroepen het licht. Lesbische vrouwen waren weliswaar actief in de homobeweging, maar die werd nog steeds gedomineerd door mannen en dat leidde tot permanente wrijvingen”, schrijven ze. “Vrouwen kregen vaak een ondergeschikte rol toebedeeld. Dat toonde zich in de kleinste dingen. Wanneer bijvoorbeeld tijdens een vergadering koffie moest worden gezet, werd bijna automatisch naar de vrouwen gekeken. Lesbiennes hadden steeds het gevoel dat ze een dubbele strijd moesten voeren: als vrouw én als lesbienne.”
In sommige gevallen was er zelfs sprake van een “onverholen, wederzijdse aversie” tussen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Debruyne: “Ik denk dat ze daarom moeilijker aansluiting vonden bij de holebi-beweging, en dat dat nu nog doorleeft. Ik hoor lesbiennes soms nog klagen dat homomannen met een goed netwerk de organisatie van de Brussels Pride helemaal naar zich toe trekken. Om maar te zeggen: het is niet omdat je homo bent, dat je geen seksist kunt zijn.”
Triootje?
Er heersen ook zoveel clichés over lesbische vrouwen. De assumptie dat lesbisch zijn een voorbijgaande fase is, ervaart de lesbische Eva Mundorff (29) uit Antwerpen heel sterk: “Wij worden niet serieus genomen. Elke lesbische vrouw krijgt constant te maken met opmerkingen als ‘je hebt gewoon de juiste man nog niet ontmoet’, ‘maar jij bent te mooi om lesbisch te zijn’, ‘zou je een trio met mij en mijn vriendin zien zitten?’ of ‘maar hoe hebben lesbo’s dan precies seks? Dat telt toch niet?'”
Media berichten niet over die subtiele homofobie, enkel over de heel zichtbare variant zoals in elkaar geslagen homo’s. Lesbiennes blijven buiten beeld. “Wij hebben het gemakkelijker in de maatschappelijke aanvaarding”, zegt Mundorff. “De drang bij homo’s om zichzelf te laten horen is groter, als protest.”
En visibiliteit wordt ook maar gegeven aan groepen die volgens adverteerders renderen. Homomannen lijken hen economisch interessanter. Vrouwen verdienen minder dan mannen dus verdienen twee vrouwen in onze maatschappij minder dan twee mannen.
De stereotypen zijn legio. Homo’s worden als cocktails slurpende jetsetters neergezet die in Tel Aviv mooie spulletjes kopen voor hun appartement. Lesbische vrouwen worden afgedaan als ‘tuinbroekfeministen’ die nooit een stapje in de wereld zetten en geen moer geven om trends. Adverteerders handelen naar die stereotypen. Ze geloven dat lesbiennes hun tijd en geld niet waard zijn, wat leidt tot een verval aan cultuurmogelijkheden voor hen.
Eergisteren is de Nederlandse Julian Boom overleden. Samen met haar Belgische vrouw Fleur Pierets wilden ze met hun project 22 trouwen in elk land waar het holebihuwelijk is toegelaten. Het project ging wereldwijd over de tongen, maar het noodlot heeft er anders beslist.
Een bittere pil voor de lesbische gemeenschap, de zichtbaarheid zou gigantisch geweest zijn. “Ja, verdomme. Want ook lesbiennes hebben nood aan rolmodellen”, besluit Saskia de Coster, schrijfster en het boegbeeld voor Vlaamse lesbiennes bij uitstek. “Mij ga je de Luc Appermonts van deze wereld niet horen bejubelen, die na dertig jaar meedraaien in het systeem pas uit de kast komen. Als jong meisje heb ik enorm veel gehad aan Marianne Dupon, de knappe lesbienne die De molin 2000 heeft gewonnen. Ik heb me aan haar gespiegeld. Er is nood aan een lesbische cultuur die niet ondermaats is, er is nood aan visibiliteit.”
Pinx, 24-28 januari, Sphinx in Gent
Dit artikel verscheen op 24 januari 2018 in De Morgen.